پس از مرگ معاويه در نيمه رجب سال شصت هجرى،[1] و رسیدن یزید به حکومت، او اندیشه­ای نداشت جز آنکه از آن چند نفر که دعوت معاویه را برای بیعت با یزید، نپذیرفته بودند بیعت بگیرد و کارشان را به سامان آورد.[2] از این­رو به حاکم وقت مدینه -ولید بن عتبه بن ابی­سفیان- نامه­ای نوشت و خبر مرگ معاویه را به او اطلاع داد و به همراه آن نامه، نامه­ای بسیار کوچک هم فرستاد؛ او در این نامه خطاب به ولید نوشت: «از حسین(ع) و عبدالله بن عمر و عبدالرحمن بن ابی­بکر و عبدالله بن زبیر به زور بیعت بگیر و هر کس نپذیرفت گردنش را بزن.»[3] با رسیدن نامه، ولید با مشورت مروان سعی در بیعت گرفتن از امام(ع) داشت؛ اما امام(ع) حاضر به این کار نشده شبانه مدینه را به قصد مکه ترک کرد.

مردم کوفه پس از اطلاع از ورود امام(ع) به مکه، به حضرت(ع) نامه نوشتند و ایشان را جهت قیام به کوفه دعوت کردند. امام(ع) مسلم بن عقیل را به عنوان سفیر خود و ارزیابی امور راهی کوفه کردند و طی نامه­ای آمدن خود را منوط به تأیید گفته­های کوفیان از سوی مسلم اعلام کردند. با ورود مسلم به کوفه و بیعت گرفتن از کوفیان، سرسپردگان اموی کوفه از جمله عبداللّه بن مسلم و سپس عُمارة بن عُقبه و پس از آنها عمر بن سعد بن ابی­وقّاص ناتوانى نعمان بن بشیر – والی کوفه- را در اداره امور کوفه، به يزيد گزارش دادند و خواستار عمل عاجل و جدی­تر یزید برای مشکل کوفه شدند.[4] يزيد نیز با مشورت سِرجون مسیحی، اداره همزمان حكومت كوفه و بصره را به عبيداللّه بن زیاد سپرد و به او دستور داد تا مسلم بن عقیل را بجوید و پس از دستیابی بر او، خونش را بریزد.[5]

پس از فرمان یزید، عبیدالله بن زیاد اداره امور کوفه را به دست گرفت. او سرانجام موفق شد با مکر و ارعاب بر کوفه مسلط شود و سپس با در محاصره گرفتن امام حسین(ع) و یاران اندکش همه آنان را در روز عاشورا به طرز فجیعی به شهادت برساند. او پس از شهادت اباعبدالله الحسین(ع)، زنان و کودکان ایشان را به اسارت گرفته مدتی در کوفه زندانی کرد و سپس طی نامه­ای شهادت امام حسین(ع) و یارانش را به اطلاع یزید بن معاویه رساند. يزيد نیز بواسطه نامه از عبیدالله خواست تا اسرا را به همراه سرهای شهدا و دیگر متعلقات آنان به دمشق انتقال دهد.[6]

 

   با ورود اسرا به شام یزید بارعام داد.[7] به دستور او شامیان مجلس بزرگی که در آن بسیاری از اشراف و اعیان و شخصیت­های برجسته شام حضور داشتند ترتیب دادند آن­گاه یزید در این مجلس نشست و همه بزرگان شام را فرا خواند و پیرامون خود نشاند. سپس دستور داد تا اسرا را وارد کنند. [8]

نقل شده که امام سجاد(ع) اولین نفر از اسرا بود که بر یزید بن معاویه وارد شد  عمال یزید در حالی که دستانش را به گردنش بسته بودند ایشان را وارد قصر کردند. سپس سایر اسرا  و زنان اهل بیت(ع) را در حالی که با ریسمان به هم بسته بودند وارد مجلس کردند.[9] پس از ورود اهل بیت(ع) به مجلس یزید، امام(ع) خطاب به او فرمود: «ای یزید تو را به خدا قسم چه گمان می­بری اگر رسول خدا(ص) ما را چنین به بند می­دید.»[10] نقل شده که فاطمه -دختر امام حسین(ع)- نیز فریاد زد: «ای یزید آیا دختران رسول خدا(ص) باید چنین به اسیری بروند؟»[11] پس یزید به ناچار فرمان داد ریسمان را از گردن آنان برداشتند.

در این هنگام خدمتگزاران یزید سر امام حسین(ع) را در تشتی از طلا قرار دادند[12] و رو به روى يزيد نهادند يزيد با دیدن سر گفت:

       «یفلّقن هاماً من رجال اعزه         علینا و هم کانوا اعقّ و اظلما

سرهایی را شکافتیم از کسانی که عزیز بودند و آنها آزار دهنده­تر و ستمکارتر بودند.»[13]

سپس یزید رو به اهل مجلس کرد و گفت: «می­دانید از چه روی این حادثه(شهادت امام حسین(ع)) برای صاحب این سر اتفاق افتاد؟ این سر بر من فخر می­فروشد و می­گوید: «پدرم بهتر از پدر یزید و مادرم بهتر از مادر او و جدم بهتر از جد یزید است و خودم بهتر از یزیدم و همین امر او را به کشتن داده است اما اینکه می­گوید پدرم بهتر از پدر یزید است پدرم با پدرش احتجاج کرد و خداوند به نفع پدر من و زیان پدر او حکم داد؛ اما اینکه مادرش بهتر از مادرم است به خدا سوگند راست می­گوید فاطمه(س) دختر رسول خدا(ص) از مادر من بهتر است؛ اما سخن او که جدش بهتر از جد یزید است هیچ کس نیست که به خدا و روز قیامت ایمان داشته باشد و بگوید که او از محمد(ص) بهتر است؛ اما اینکه    می­گوید او خود بهتر از من است شاید این آیه قرآن را نخوانده است که: «قل اللّهم مالک الملک تؤتی الملک من تشاء و تنزع الملک ممّن تشاء  و تعزّ من تشاء و تذلّ من تشاء بیدک الخیر إنّک علی کلّ شیءٍ قدیر؛ بگو: بارالها مالک حکومت­ها تویی به هر کس بخواهی حکومت می­بخشی و از هر کس بخواهی حکومت را می­گیری هر کس را بخواهی عزت می­دهی و هر که را بخواهی خوار می­کنی تمام خوبی­ها به دست توست تو بر هر چیزی قادری.»»[14]-[15]

سپس رو به امام سجاد(ع) کرد و گفت: «اى پسر حسين(ع) پدرت رابطه خويشاوندى خود را نادیده گرفت و توجهی به مقام و منزلت من نکرد و در سلطنت با من به نزاع برخاست، پس خدا با او چنان كرد كه ديدى.» امام(ع) فرمود: «ما أصاب من مّصیبة فی الأرض و لا فی انفسکم إلاّ فی کتب مّن قبل أن نّبرأها إنّ ذلک علی الله یسیر؛ هیچ مصیبتی (ناخواسته) نه در زمین و نه در وجود شما روی نمی­دهد؛ مگر اینکه همه­ی آنها قبل از آنکه زمین را بیآفرینیم در لوح محفوظ ثبت است و این امر برای خدا آسان است.»[16] يزيد به پسرش خالد گفت: «پاسخش را بده» خالد نمی­دانست چه بگويد پس يزيد گفت: «و ما اصابتکم من مصیبه فبما کسبت ایدیکم و یعفوا عن کثیر؛ هر مصیبتی که به شما می­رسد به خاطر اعمالی است که انجام داده­اید و بسیاری را نیز خداوند عفو می­کند»[17] -[18]

در این هنگام مردی شامی از جای برخاست و گفت: «بگذارید او را بکشم    حضرت زینب(س) امام(ع) را در آغوش گرفت تا مانع از انجام  احتمالی این عمل شود.»[19]

سپس یزید زنان و كودكان اهل بیت(ع) را پیش خوانده پيش روى خود نشانيد. در این هنگام مردى سرخ رو از میان مردم شام برخاسته گفت: «اى اميرالمؤمنين اين دخترك(فاطمه بنت الحسین(ع))[20] را به من ببخش.» فاطمه به عمه‏اش زينب(س) پناه برد. زينب(س) [21] به آن مرد شامى گفت: «به خدا قسم دروغ گفتى و از خود پستی به خرج دادى، به خدا نه تو و نه یزید اجازه چنین کاری را ندارید.» يزيد عصبانی شد و گفت: «دروغ گفتى می­توانم چنین کاری را انجام دهم و اگر بخواهم این کار را خواهم کرد.»

زينب(س) گفت: «به خدا قسم هرگز خداوند چنین قدرت و سلطه­ای را به تو نداده است؛ مگر این که از دين ما خارج شوی و به آئين ديگرى درآیى.» يزيد به شدت خشمگین شد و گفت: «با من چنين سخن می­گویى؟ این پدر و برادرت بودند که از دین خارج شده­اند» زينب(س) فرمود: «تو و پدرت و جدت به دين خدا و آیين پدر و برادر من هدايت شده‏اید اگر مسلمان باشید.» يزيد فریاد زد: «دروغ گفتى اى دشمن خدا.» زينب(س) فرمود: «تو اكنون امير و فرمانروائى و از روی ستم دشنام می­دهى، و بر ما برتری می­جویی.» گویا يزيد از سخنان آن بانو شرمسار گردید پس سر به زیر افکند و خاموش شد.[22]

آن مرد شامی بار ديگر برخاست و از یزید فاطمه را طلب کرد. يزيد فریادی کشید و به او گفت: «دور شو؛ خدا به تو مرگ دهد.»[23]

سپس یزید چوبدستی­اش را به دست گرفت و در حالی که با آن بر لب و دندان امام(ع) می­زد به اشعاری از ابن­زبعری تمثل جست.[24] این عمل اعتراض یکی از اصحاب رسول خدا(ص) به نام ابوبرزه اسلمی را در پی داشت.[25]

پس از این عمل ناجوانمردانه، زینب کبری(س) به ایراد سخن پرداخت[26] و با سخنان افشاگرانه­اش ارکان حکومت یزید را به لرزه افکند به گونه­ای که پس از این خطبه، یزید چنان در جواب ایشان عاجز و مستأصل گردید که چاره­ای ندید جز اینکه بر این گفته از شاعر تمثل جوید که می­گفت:

         «یا صیحة تحمد من صوائح                ما أهون الموت علی النوائح

چه صیحه خوبی میان صیحه­هاست! و چه زود، مرگ، بر نوحه­گران، آسان    می­شود.»[27]

 

   در طول ایام اقامت اسرا در شام، یزید بن معاویه مجالس متعددی را تشکیل داده بود. در این مجالس سر مقدس امام(ع) را نزد یزید حاضر می­کردند و او مجالس شرابخواری بر پا می­کرد و سر را پیش روی خود می­گذاشت و شراب می­نوشید.[28] نقل شده که در یکی از مجالسی که یزید در حضور اسرای اهل بیت(ع) و سرهای مقدس شهدا تشکیل داده بود به دستور او مأموران خطیبی را در مجلس حاضر کردند تا به بدگویی از امام حسین(ع) و پدر بزرگوارش بپردازد. خطیب بر منبر رفت و پس از حمد و ثنای الهی از امام علی(ع) و امام حسین(ع) به بدی یاد کرد و تا می­توانست در مدح و ستایش از معاویه و یزید مبالغه کرد. علی بن الحسین(ع) برخاست و به خطیب اعتراض کرد[29] آن­گاه از یزید اجازه خواست تا بالای منبر برود و سخنانی بر زبان آورد که هم خشنودی خداوند در آن باشد و هم کسانی که در اینجا نشسته­اند پاداش و ثواب ببرند. یزید نپذیرفت. ولی با  اصرار زیاد مردم، اجازه داد تا امام(ع) به ایراد سخن بپردازد. پس حضرت(ع) بر فراز منبر رفت و پس از حمد و ثنای الهی سخنانی را ایراد کرد و خود را به همه معرفی کرد.[30]

 

   در پی سخنرانی­ها و افشاگری­های اهل بیت(ع)، نشانه­های شکست در یزید و برنامه­هایش روز به روز آشکارتر می­گردید. با روشن شدن حقایق، اعتراض به عمل زشت یزید در به شهادت رساندن اباعبدالله الحسین(ع) در سرتاسر دمشق بالا گرفت و حتی دامنه این اعتراضات به دربار و خاندان یزید نیز کشیده شد. به گونه­ای که نقل شده روزی یزید فرمان داد تا سر مقدس سید و سالار شهیدان را بر در قصرش آویزان کنند[31] هند دختر عبدالله بن عامر بن کریز-همسر یزید- بیرون آمد و در حالی که سرش را برهنه کرده بود پرده را به کنار زد و سپس به یزید پرخاش کرد و گفت: «آیا سر پسر فاطمه(س) بر در خانه من آویزان است؟» یزید او را پوشاند و گفت: «بله؛ برای او شیون کن و بر پسر دختر رسول خدا(ص) و قریش گریه کن ابن­زیاد شتاب کرد و او را کشت خدا او را بکشد.»[32]

یزید دستور داد تا اسرای اهل بیت(ع) را به خانه­اش ببرند. پس از ورود اهل بیت(ع) به کاخ، آنان مورد استقبال گرم زنان خاندان بنی­امیه قرار گرفتند و گریه و ضجه از هر سو برخاست[33] و تا سه روز در کاخ یزید، مجلس عزای حسینی به پا شد.[34] کار به جایی کشیده شد که یزید نیز از روی ریا و به ناچار در برابر مردم برای شهادت امام(ع) گریه می­کرد و مردم نیز هم­صدا با او می­گریستند.[35]

بیم از فتنه و شورش، یزید را وادار کرده بود تا رفتار خود با اسیران را تغییر دهد. به دستور یزید، اسرا را به حمام بردند و برای­شان سایه­بان قرار دادند. سپس یزید به خوراک و پوشاکشان رسیدگی کرد و برای آنان هدایایی را در نظر گرفت.[36] حتی نقل شده یزید تا زمانی که اسرا در شام به سر می­بردند بدون حضور امام سجاد(ع) بر سر سفره­ی غذا نمی­نشست.[37]  

یزید که در پی یافتن راهی برای گریز از حادثه­ای بود که ارکان حکومتش را به لرزه در آورده بود درباره اسرا از اهل شام نظر خواست و گفت: «درباره­ی اینان چه نظری دارید؟» یکی از شامیان گفت: «آنان را بکش» یزید ساکت شد و چیزی نگفت. نعمان بن بشیر گفت: «ببین اگر رسول خدا(ص) آنها را در این حالت می­دید چه می­کرد تو نیز همان را انجام بده.»[38]

سرانجام یزید تصمیم گرفت اسرا را  به مدینه بازگرداند. پس نعمان بن بشير را به حضور طلبید و  از او خواست تا آماده حرکت شود و زنان اهل بیت(ع) را به مدينه ببرد. قبل از حرکت، یزید امام سجاد(ع) را پيش خواند و در خلوت به ایشان عرض کرد:

«خدا پسر مرجانه را لعنت كند، بدان به خدا قسم اگر من با پدرت برخورد كرده بودم هر آنچه که او از من طلب می­کرد به او مي­دادم و به هر شکلی مانع از قتل او می­شدم؛ ولى خدا چنين مقدر كرده بود كه ديدى. پس هر گاه به مدينه رسيدى از آنجا براى من نامه بنويس و هر حاجتی که داشتی به من گوشزد كن كه من حتماً آن را برآورده خواهم کرد.» آن گاه لباسهاى او و خاندانش (كه در كربلا به غارت برده بودند، يا لباسهائى كه خود براى ايشان آماده كرده بود) پيش آنان نهاد و آنان را رهسپار مدینه کرد.[39] روایت شده که یزید در یکی از جلسات به امام(ع) وعده داده بود که سه خواسته امام(ع) را برآورده سازد.[40] از این­رو وقتی یزید تصمیم گرفت اهل بیت پیامبر(ص) را به مدینه باز گرداند، بنابر وعده­ای که یزید به حضرت(ع) داده بود که تا سه خواسته ایشان را برآورده سازد، امام(ع) از یزید خواست تا اولاً سر امام(ع) را به ایشان بازگرداند. ثانیاً  آنچه را که از اهل بیت(ع) گرفته شده است به آنان باز گرداند. و ثالثاً اینکه اگر آهنگ کشتن حضرت(ع) را دارد کسی را با این  زنان همراه کند تا آنها را به حرم جدشان باز گرداند. یزید به امام(ع) گفت: «اما چهره پدرت را نخواهی دید و از کشتن تو چشم پوشیدم و زنان را جز تو کسی به مدینه باز نمی­گرداند. اما اموالی که از شما گرفته شده است من چندین برابر قیمتش را به شما می­پردازم.» امام(ع) فرمود: «ما را به مال تو نیازی نیست آنچه از ما گرفته­اند به ما باز گردانند.»[41]

---